हरवलेलं पुस्तकाचं दुकान

हरवलेले पुस्तकाचे दुकान:

घरापासून कॅम्पपर्यंत सायकलनं जाणं त्यावेळी सुद्धा सोपं नव्हतं. आज तर इतक्या लांब जाण्याचा विचार सुद्धा करता येणार नाही. अफाट रहदारी आणि प्रदूषणाच्या विळख्यात सायकलनं जाता जाता थकून जायला होईल. जमणारच नाही. 

माझं रहाणं कर्वेनगरला. तिथून नळस्टाॅप, कर्वे रस्ता, डेक्कन करत कॅम्पात जायला किमान अर्धा-पाऊण तास तरी लागायचा. वाटेत डिलाईट ला जाणं भागच असायचं. तिथं कोणीतरी सोबत यायचं. “मॅनिजला चाललोय, यायचंय कुणाला?” असं विचारलं तर एक दोघं तयार व्हायचे. त्यांच्याकडे स्कूटर किंवा मोटरसायकल असलीच तर त्यावरून, पण बहुतेक वेळा घरनं सायकल मारत मारतच आम्ही कॅम्पाकडे कूच करायचो. सोबतच्याकडे सायकल नसली तर त्याला डबलसीट घेऊन सायकल मारत आम्ही मॅनिजवर पोचायचो म्हणजे पोचायचो आणि अधाशासारखी पुस्तकं बघायला सुरुवात करायचो. 

मॅनिज. 

पुण्याच्या कॅम्प भागातलं एक पुस्तकाचं दुकान. दुकान नाही म्हणता येणार, ते एक पुस्तकं, ग्रंथ आणि मासिकांचं भलं मोठं दालनच. एक अफाट सागर, खजिना.  

डेक्कनवरून महानगरपालिकेच्या इमारतीला डावीकडे ठेवून जुन्या बाजारापर्यंत येईपर्यंत चांगलाच दम लागलेला असायचा आणि त्यात कुणी डबलसीट असेल तर मग विचारायलाच नको. अर्थात असं असलं तरी डावीकडे स्टेशनला जाणारा रस्ता सोडून उजवीकडे वऴलं आणि लाल देऊळ दिसायला लागलं की अंगातला शीण कुठल्याकुठे पळून जायचा. तिथून मग डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या पुतळ्याकडे जाताना उजवीकडे आधी दोराबजी, मग वेस्टएन्ड थिएटर आणि थिएटर ओलांडलं की उजवीकडेच तळमजल्याला, फूटपाथला लागून मॅनिज. 

त्याचं नाव बहुधा मॅनिज बुक स्टोअर किंवा मॅनिज बुकसेलर्स असं काहीसं होतं. अर्थात आमच्यासाठी ते फक्त मॅनिजच. जुन्या पद्धतीची काळ्या पाटीवर पांढरी अक्षरं असलेली ती जुनीच पाटी. बाहेर काचा, वरपासून खालपर्यंत. त्यात नवी कोरी नुकतीच आलेली पुस्तकं मांडून ठेवलेली. कधीतरी त्यात काही प्रख्यात लेखकांचे  मोठाले फोटो. काही पुस्तकांची पोस्टर्स. कधी आगामी पुस्तकांविषयी चित्रं... त्या धूसरशा काचांमधून आतलं अस्पष्ट दिसत असे. पुस्तकं बघत फिरणारी माणसं. पुस्तकाची मोठमोठी रॅक्स आणि डावीकडे वर जाणारा छोटासा जिना. त्या धूसरशा काचांमधून आम्हाला नेहमीच आतमध्ये काहीतरी गंभीर, गूढ चाललंय असं वाटायचं. धूरकट गुहेतून दाढीवरून हात फिरवत कार्ल मार्क्स किंवा एरिक फ्रॉम किंवा सार्त्र वगैरे चालत येतील असंच वाटायचं. त्या धूसरशा वातावरणामुळे एक अस्पष्ट गूढ वातावरण तयार व्हायचं. त्यानंतर दार उघडून आत गेलो की मग मात्र आमचा आमच्यावरचा ताबाच हरवायचा. आपापल्या आवडीप्रमाणे मग आम्ही त्या पुस्तकाच्या दुकानाच्या रॅक्सनं बनलेल्या गल्ल्यांमधून फेरफटका मारायला मोकळे असायचो. प्रदीप असेल तर तो हमखास अर्थशास्त्राच्या किंवा शिरीष असेल तर सायन्स फिक्शनच्या विभागाच्या अासपासच त्यांचे पाय वळायचे. 

मला आठवतं त्याप्रमाणे मी पहिल्यांदा मॅनिजला गेलो तेंव्हा बरोबर समर होता. समर नखाते. वेस्टएन्डला कुठला तरी सिनेमा पहायला आम्ही दोघं आलो होतो आणि लवकर पोचलो, वेळ होता म्हणून मॅनिजमध्ये घुसलो. त्याअगोदर इथे पुस्तकाचं दुकान आहे असं माहीत होतं पण आत मध्ये जाण्याचं सुचलं नव्हतं. पैसे नसायचे हे एक कारण होतंच आणि पुस्तकाच्या दुकानात जाण्याची आणि त्या दुकानात फिरत, पुस्तकं बघत, पुस्तकं चाळत शोध घेत रहाण्याची संस्कृती अंगात भिनली नव्हती. अजुनही लख्ख आठवतंय, पहिल्या वेळी आत गेलो तेंव्हा आत भगवे किंवा तत्सम कपडे घातलेली रजनीशांची शिष्य मंडळी होती. बहुसंख्य गोरी, परदेशी मंडळी. आमच्या कडे  त्यादिवशी फार वेळ नव्हता पण जेव्हढा वेळ होता तेव्हढा वेळ समरनी मला चित्रपटविषयक पुस्तकं दाखवण्यात घालवला होता. जगातल्या काही नामवंत दिगदर्शकांविषयी किंवा काही नामवंत चित्रपटांविषयीची ती मोठाली पुस्तकं. मी जरा संकोचलेला होतो. पुस्तकं बघताना कोणीतरी हटकेल, काय हवंय, खरंच घेणार का असं विचारेल असं वाटायचं. खिशात पैसे नसल्याची जाणीव तर मनात होतीच पण सिनेमाची वेळ तर चुकणार नाही ना असंही मनात होतं. दहा-पाच मिनिटात आम्ही तिथून बाहेर पडलो. सिनेमाला जाऊन बसलो. सिनेमा संपला, घरी परत आलो तरी मनातलं मॅनिज काही जाईना. पहिल्याच भेटीत मॅनिजनं मनाचा ताबा घेतला होता. मनात संकोच होता, खिशात पैसे नाहीत ही जाणीव होती पण ही काहीतरी गंमत आहे, इथे पुन्हा पुन्हा यायला हवं असं मात्र पहिल्याच भेटीत वाटायला लागलं.  

मॅनिजशी नातं जुळलं हे त्या दिवशी. 

नंतर मग डिलाईट च्या गप्पात मधून मधून मॅनिजचा उल्लेख होऊ लागला. तू हे वाचलंस का, त्या अमुकच्या लेखकाचं नवं पुस्तक आलंय बघ कालच मी मॅनिजमध्ये पाहिलं अश्या गप्पांतून मॅनिज रोजच आमच्यात राहिलं. मॅनिजवरच्या चकरा वाढल्या. मॅनिज चा उल्लेख हा सतत कॅफे डिलाईटवर व्हायचाच. मॅनिजची आठवण आली आणि त्यात डिलाईट नाही असं होणार नाही.  

कॅफे डिलाईट.... डेक्कनवर कॅफे गुडलकच्या समोर, फर्गसन रोडवरचं एक निवांत, एैसपैस रेस्टॉरंट. सध्या ते अस्तित्वात नाही पण आम्ही कॉलेजमध्ये असताना तासनतास त्या डिलाईट मध्ये पडीक असायचो. अक्षरश: तासनतास. आमचं घरंच ते. पुणे विद्यापीठ विद्यार्थी संघटना नावाची आमची डाव्या विचारांचा प्रभाव असणारी विद्यार्थी संघटना होती. १९७७-७८-७९ चा हा काळ. आणिबाणी नुकतीच संपली होती. अमेरिकेसारख्या बलाढ्य ताकदीला व्हिएटनामसारख्या छोट्या देशानी धूळ चारली होती. बदलाचे वारे देशातच काय पण सर्व जगात वहात होते. देशात जनता सरकारचा प्रयोग चालू होता, फसत होता. शरद पवारांचा पुलोदचा प्रयोग आणि त्याचं राजकारण चाललेलं होतं. सगळ्या जगात, सगळ्या समाजाचीच घडी नव्यानं घातली जात होती. मागोवा, युक्रांद, लाल निशाण, नक्षलवादी चळवळ जोरात होती. महाराष्ट्राचा कानाकोपरा छोट्या-छोट्या जनसंघटनांनी, त्यांच्या आंदोलनांनी ढवळून निघत होता. दलित साहित्य, ग्रंथालीची वाचक चळवळ आकाराला येत होते. पुण्यात ईराणी विद्यार्थ्य़ांचे दोन गट एकमेकांत खून पाडण्यापर्यंत भांडत होते. जगच बदल मागत होतं. फ्रान्स, युरोपातील विद्यार्थी संघटना जोरात होत्या. जगात महिला समानतेची चळवळ सुरुवातीचे धडे गिरवत होती. ह्या सर्वाचे पडसाद सर्व महाराष्ट्रात उमटत होते. एक गाव एक पाणवठा, शिवसेना, विद्यार्थी परिषद, ग्राहक पंचायत अश्या राजकीय, निम-राजकीय चळवळींची सुरुवात होत होती. काहींचा काही काळ गेला होता, त्यांचाही पुढचा शोध चालू होता. 

वातावरणातच बदल होता. शोध होता आणि काही आग्रह होता. उत्सुकता होती. जगात काय चाललंय हे आम्हाला समजण्याची तहान होती. आमच्या सर्वांचं वयही तेंव्हा १८ ते २० च्या दरम्यानचं होतं. मनात एकंदरच जिज्ञासा होती आणि त्याचवेळी आम्हालाही तेंव्हा मॅनिजच्या रूपानी एक आधार मिळाला. जगाशी जोडलं जाण्याची एक खिडकी मिळाली.   

मॅनिज ह्या नावाची एक गंमत आहे. मणी ह्या नावाचा कुणीतरी ह्या दुकानाचा मालक. मणीचं दुकान म्हणून Manney’s - मॅनिज. दुकान नेमकं कधी सुरु झालं माहीत नाही पण कॅम्पातील इंग्रजी वाचणारी, ओशो आश्रमातली शिष्य मंडळी किंवा परदेशातून पुण्यात स्थायिक झालेली मंडळी ह्यांच्या आधारावर मॅनिजची सुरुवात झाली असावी. पुण्याच्या लष्कर भागातील अत्यंत जागतिक, वैश्विक किंवा कॉस्मोपोलिटन समाजाची मॅनिज ह्या नावाचं पुस्तकाचं दुकान ही एक त्या काळातली महत्वाची गरज असणार. तिथला संग्रह आणि तिथली एकूण मांडणी हे त्याचंच द्योतक होती. 

“पुश” असं लिहिलेलं काचेचं दार ओलांडून आत गेलं की समोर अगदी आज किंवा मागच्या आठवड्यात प्रकाशित झालेली पुस्तकं असत. त्यानंतर जगात त्या काळात, त्या महिन्यात बोलबाला असणारी पुस्तकं. त्याच्या मागचा रॅक मासिकं आणि नियतकालिकांचा. हार्वर्ड बिझिनेस रिव्ह्यू, टाईम, न्यूजवीक, द इकॉनॉमिस्ट ही मासिकं पहिल्यांदा मी पाहिली ती ह्याच रॅकवर. ही मासिकं चाळणं, त्यातले फोटो पहाणं, उभ्या-उभ्याच काही लेख वाचणं असं आम्ही त्यावेळी करायचो. कित्येकदा तर ही मासिकं नुसती पहाण्यासाठी आम्ही सायकलवरून डबलसीट दहा-दहा किलोमीटर्स जाऊन ती मासिकं पाहून यायचो.  कारण तेंव्हा खिशात पैसे नसायचे. आज ही मासिकं घरी येतात किंवा आयपॅडवर, स्मार्टफोनवर सहज मिळतात पण त्यावेळचा आमचा तो आनंद, त्यावेळची ती अधिरता ह्यानं आमचं जगणं किती सुंदर केलं होतं असं वाटतं.

कधीकधी डिलाईटवर बसल्या बसल्या वादावादी व्हायची. कोणीतरी इथल्याच एखाद्या मासिकाचा संदर्भ द्यायचं. त्यानंही ते मासिक तसं उभ्या-उभ्याच पाहिलेलं असायचं आणि मग आम्ही दोन-पाच जण तो संदर्भ पहायला सायकल हाणत मॅनिजवर जायचो. ते मासिक किंवा तो संदर्भ तर पहायचोच पण त्याखेरीज इतरही बरंच काही पाहून यायचो. एकदा प्रदीप आपटेनी गार्डियन किंवा तत्सम कुठल्यातरी वर्तमानपत्राचा संदर्भ दिला होता. व्हिएतनाम युद्धाशी काहीतरी संबंध होता त्याच्याशी. तो संदर्भ पहायला आम्ही किती आटापिटा करत गेलो होतो हे मला अजून आठवतंय. ते सुद्धा तो लेख उभ्या-उभ्याच वाचण्यासाठी. त्या मासिकांच्या शेजारी वर्तमानपत्रं असायची. लंडनचा टाईम्स, वॉल स्ट्रीट जर्नल, न्यूयॉर्क टाईम्स, इंटरनॅशनल हेराल्ड ट्रिब्यून ह्यासारखी वर्तमानपत्रं तिथं आम्ही पहायचो. आसपासची परदेशी मंडळी इथे येऊन आवर्जून ही वर्तमानपत्रे विकत घेऊन वाचायची. आम्हीही गुरुवारी किंवा शुक्रवारी तिथं गेलो की आम्हाला रविवारची ही वर्तमानपत्रं पहायला मिळायची. असं आमचं आणि मॅनिजचं नातं होतं आणि त्यात तिसरे होते कॅफे डिलाईट. ज्याचं मॅनिजशी अतूट नातं होतं, निदान आमच्या संदर्भात तरी. 

मॅनिजमध्ये शिरल्या शिरल्या उजव्या बाजूला अध्यात्मिक पुस्तकांचा एक मोठा विभाग होता. खूपच मोठा. तिथे झेन, ताओ, बुद्धिझम ह्यासारख्या पुस्तकांचा भरणा होता. शंबाला प्रकाशनाची किंवा बाहेर कुठंही न मिळणारी पुस्तकं इथे हमखास मिळायची. ओशो आश्रमातील साधकगण हा ह्या पुस्तकांचा प्रमुख वाचक असावा, पण ही पुस्तकं चाळताना, ती विकत घेताना मी पुण्यातील काही प्राध्यापक मंडळी, काही जाणकार ग्रंथपाल ह्यांनाही तिथं पाहिलं आहे. जगातले कित्येक लेखक तिथे समजले. कित्येक लेखकांशी तेंव्हा आेळख झाली. जग समजायला लागलं. जगात किती किती विषय आहेत, ते कसे मांडले जातात. माणसाला किती वेगवेगळ्या प्रकारची जिज्ञासा आहे. माणसाचं क्षितीज किती विस्तीर्ण आहे, त्यामानानं पुण्यातलं आपलं विश्व किती छोटं आहे हेही समजत गेलं.   

त्यावेळी डिलाईट ला शशांक ओक सुंदर सुंदर झेन कथा सांगत असे. त्यावेळी तो “आैद्योगिक लोकशाही” हे त्याचं अभ्यासपूर्ण पुस्तक किंवा “ अमुकचे स्वातंत्र्य” ही कादंबरी लिहीत असावा. डिलाईट मध्ये बसल्या बसल्या एखाद्या चहाच्या कपाबरोबर एखादी झेन कथा तो अत्यंत रंगवून सांगायचा, त्यातला अर्थ सापडला किंवा नाही सापडला असं वाटायचं. तो देखील त्या कथेचा अर्थ सांगायचा नाही. म्हणायचा: नदीचं मूळ जसं विचारू नये तसा झेन कथेचा अर्थ विचारू नये आणि विचारलं तरी सांगू नये. त्यानं सांगितलेली अशीच एक कथा डोक्यात असताना पॉल रेप्स नी भाषांतर केलेलं “Zen Flesh, Zen Bones” हे पुस्तक मला मॅनिजमध्ये सापडलं आणि एक वेगळंच पर्व सुरु झालं. मॅनिजमध्ये झेन, ताआे ह्यांच्यावरचा पुस्तक खजिना खूपच मोठा होता. जवळ असलेल्या रजनीश आश्रमाचा परिणाम असावा तो. त्या विषयांवरची अगणित पुस्तकं तेंव्हा मॅनिजनं दिली. डिलाईट मधल्या झेन कथा आणि मग तशाच पुस्तकांचा मॅनिजमधला शोध हा प्रकार माझ्या बाबतीत सतत चालू राहिला, तो अगदी डिलाईट बंद होईपर्यंत. साधारण ८७-८८ च्या सुमारास डिलाईट बंद झालं आणि जगातल्या खूपच गोष्टी बंद व्हायला सुरुवात झाली, अर्थात नव्या सुरु होण्यासाठीच... नंतर आत्तात्तापर्यंत मॅनिज चालू होतं, अगदी २०१२ पर्यंत. अगदी १९७६-७७ पासून काल परवा मॅनिज बंद होईपर्यंत वेगवेगळ्या  काळात, वेगवेगळ्या वर्षात त्या त्या वेळच्या जिज्ञासेपोटी मॅनिजच्या त्या त्या दालनात मी जात असे. 

अर्थात हे जरी खरं असलं तरी डिलाइट वरच्या गप्पा असतानाचं मॅनिज आणि नंतरचं मॅनिज ह्यात फरक आहे. डिलाईट असतानाचं मॅनिज म्हणजे भरल्या घरासारखं वाटायचं. घरात लगबग आहे. सणावाराची गडबड आहे. लेकी-सुनांची धांदल आहे. मुलं पळापळ करताहेत असं वाटायचं. डिलाईट पडलं आणि भरल्या घरातून मुलं परदेशी शिकायला गेली, काही जेष्ट मंडळींचा कार्यभाग आटोपला की एखादं खेळतं घर कसं सुनं सुनं वाटतं तसं मॅनिज वाटायला लागलं. पण तरीही मॅनिजनं पुढे २५ एक वर्ष तरी साथ दिली. मध्यंतरी आठ-नऊ वर्ष नागपूला होतो, आॉक्सफॅम मध्ये असताना तेंव्हाही अगदी दोन दिवस पुण्याला आलो तरी छोटी चक्कर तरी मॅनिजला व्हायचीच. तेंव्हा तर अॉक्सफर्डच्या, केंब्रिजच्या डिलन्स मध्ये सतत जायचो तरी मनावरचं मॅनिजचं गारूड काही उतरलं नाही. 

जशी जशी जिज्ञासा वाढत गेली, विषय बदलत गेले तसा तसा माझा मॅनिजमधला फेरफटका आणि तिथले आवडते रॅक्स बदलत गेले. सुरुवातीच्या काळात चित्रपट पहाण्याची आवड तीव्र असताना मॅनिजच्या मधल्या बाजूला असणारी रॅक्स मी हमखास बघत असे. समाजकार्य विषयात पदव्युत्तर अभ्यासक्रम  करत असताना अगदी उजवीकडला कोपरा धरून उभी असणारी कपाटं पाहिली जायची. प्रशिक्षणात होतो तेंव्हा किंवा स्वत:ची कंपनी काढून काम सुरु केलं तेंव्हाही तिथला व्यवस्थापनक्षेत्राची पुस्तकं असणारा विभाग सतत भेटायचा. मध्यंतरी सलग साडेतीन वर्ष दैनिक लोकसत्ता मध्ये मी एक सदर चालवत होतो. तेंव्हाही वेळेचं व्यवस्थापन, कार्यसंस्कृती ह्यासारख्या विषयावरची पुस्तकं तिथे धुंडाळली जायची. मागच्याच बाजूला लोकसत्ताचं कार्यालय होतं, साधारण आठवड्याचं लेखन सुभाष नाईकांना किंवा संगोरामांना दिलं की मी मॅनिजमध्ये मुलुखगिरी करायला जायचो. महाराष्ट्रात सुमारे एक हजार किलोमीटर्सची दुष्काळ आणि पाणी ह्यावरची पदयात्रा काढायची ठरवली आणि मी तयारीसाठी मॅनिजमध्येच आलो. नुसती दुष्काळ, पाणी ह्यावरची पुस्तकं नव्हे तर चालायचं कसं, बूट कुठले वापरावेत ह्यावर सुद्धा त्यावेळी मी मॅनिजचा सल्ला घेतला होता.       

काल-परवा मॅनिज बंद होणार असल्याची बातमी कानावर आली आणि ह्या सगळ्या गोष्टी आठवू लागलो. मनात अनेक प्रश्नांचे काहूर माजले असताना, एखाद्या विषयावर काही माहिती हवी असताना, कुठे काही यश मिळालं की त्याचा उन्माद असताना किंवा काहीही विशेष घडलेलं नसतानाही मॅनिज ची पायरी मी चढलेलो आहे आणि ऊत्तरं घेऊन किंवा न घेऊन किंवा कधी कधी जास्त प्रश्न मनात घेऊन परतलेलो आहे. 

प्रत्येक माणसाला असं एक मॅनिज सारखं दुकान असण्याची गरज आहे. मला तर आणखीही अशा काही जागा त्यावेळी होत्या. डेक्कनवर लकडीपूलाचा कोपरा आहे तिथं इंटरनॅशनल बुक सर्व्हीस हे दुकान आहे. अजून आहे. ह्या पुस्तकाच्या दुकानाचं असं सांगतात की डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणे अगदी केंद्रीय मंत्री असताना इथे यायचे आणि ते आले की ह्या पुस्तकाच्या दुकानाची दारं लावून घेतली जायची आणि मग ते स्वत: शांतपणे पुस्तकाच्या सानिद्ध्यात तासनतास घालवत आणि जाताना गाडीभरून पुस्तके घेऊन जात. त्याच दुकानाच्या पायरीवर रविवारी, दुकान बंद असताना, संध्याकाळी त्याच दुकानातील जुनी, न खपणारी पुस्तकं घेऊन तिथलेच एकजण विकायला असत. रविवारी तिथे जाऊन काही चांगली, स्वस्त आणि दुर्मिळ पुस्तकं मिळतात का हे पहायला मी आणि जयू कित्येक वर्ष जायचो. तिथनं खूप चांगली चांगली पुस्तकं आम्ही आणली आहेत. एकदा कुमार केतकर घरी आले असताना कपाटात त्यांना Abnormal Psychology हे पुस्तक दिसलं आणि ते चकीत झाले. त्यांना ते पुस्तक काही केल्या मिळत नव्हतं, पण मला ते त्या पुस्तकाच्या दुकानाच्या पायरीवर मिळालं होतं. सॉल अॅलिन्स्की च्या पुस्तकाची अशीच मजा. अॅलिन्स्की हा एक मोठा, भला  माणूस. लोक-आंदोलनं कशी करायची, लोक-आंदोलनांचं विज्ञान कसं ह्या विषयांचा हा माणूस आद्य शिक्षक. अगदी नवा संदर्भ द्यायचा तर ओबामा आणि हिलरी ह्या दोघांच्या लोक-संघटनेच्या कामात त्यांना अॅलिन्स्कींच्या शिकवणीचा फायदा झाला असं त्यांनी म्हटलं आहे. एकदा असंच संध्याकाळी माझ्या मुलीला कडेवर घेऊन रविवारी आम्ही पुस्तकं पहायला गेलो होतो. तिथे अॅलिन्स्कींचं “Reveille for Radicals”  हे पुस्तक पाहिलं. मी उत्सुकतेनं पुस्तक चाळलं. मला फारच गम्मतशीर वाटलं. लोक-संघटना बांधत असताना कार्यकर्ते कसे वागले पाहिजेत ह्याच्या सुंदर टिप्स ह्या पुस्तकात दिल्या आहेत. मी किंमत विचारली. त्या गृहस्थानी मला दोन बोटे दाखवली आणि ते काहीच बोलले नाहीत. मला वाटलं वीस रुपये. १९८५-८६ च्या सुमारास एखाद्या माहीत नसलेल्या लेखकाच्या जुन्या पुस्तकाची किंमत वीस रुपये मला जरा जास्त वाटली. मी आश्चर्याने म्हटलं: वीस रुपये? तेंव्हा त्यानी मान डोलावून म्हटलं: “नाही. दोन रुपये.” तात्काळ ते पुस्तक घेऊन मी घरी आलो आणि त्या दोन रुपयांच्या खरेदीनी पुढे माझी लोक-आंदोलनांकडे पहाण्याची दृष्टीच बदलली. काही नवे मित्र मिळाले. आत्ताचे आमदार आणि सामाजिक कार्यकर्ते विवेक पंडित आणि मी, आम्ही पुढे ह्या पुस्तकाची पारायणे केली. विवेकनी त्यावर आधारीत एक पुस्तकही लिहिलं. एकदा अमेरिकेत फिरत असताना त्याला तिथे ‘सॉल अॅलिन्स्की इन्स्टीट्यूट’ सापडली आणि त्यानं अत्यानंदानं मला तिथून फोनही केला होता.  

काही महत्वाच्या पुस्तकांनी मला झपाटून टाकलं त्यात हे दोन रुपये देऊन, इंटरनॅशनलच्या फूटपाथवर रविवारी संध्याकाळी घेतलेलं पुस्तकही आहे. त्या पुस्तकाचा प्रभाव माझ्या मनावर सदोदित राहिलच. अगदी शेवटपर्यंत किंवा कदाचित नंतरही. 

परवा असाच रविवारी डेक्कनवरून चाललो होतो. पुस्तकाच्या दुकानाच्या पायरीवर मांडलेली पुस्तकं मला दिसली नाहीत. दुकान बंद होतं आणि पायरीवर सण आला म्हणून मेंदी, टिकल्याची पाकिटं विकायला होती. ‘सध्या इथे रविवारी पुस्तकं घेऊन कुणी बसत नाही का?‘ हा प्रश्नदेखील विचारावा असं तेंव्हा मला वाटलं नाही. वाटलं: नकोच ते.  

तिथूनच थोडं पुढे गेल्यावर डेक्कनवरचं चितळ्यांचं दुकान आहे. तिथं एकदा मला माझे काका भेटले होते. संध्याकाळची वेळ होती. त्यांच्या हातात भाजीच्या पिशव्या. माझ्या कडेवर मुलगी. सध्या काय वाचतोयस असं मला त्यांनी विचारलं. मी सहज म्हणालो: ताओ. ते ऐकल्यावर त्यांनी मला हिंदू धर्मातच कशी बुद्ध धर्माची बिजं आहेत किंवा उपनिषदांमध्ये कसा अत्यंत मूलभूत विचार केला आहे हे सांगायला सुरुवात केली. दोन्ही हातात दोन पिशव्या. माझ्या  कडेवर मुलगी. अशा अवस्थेत तिथं माझ्या काकांनी मला तासभर व्याख्यान दिलं. माझे काका म्हणजे डॉ. वि. रा. करंदीकर, फर्गसन मधून नुकतेच सेवानिवृत्त झालेले होते. येता जाता लोक त्यांना नमस्कार करत पण तासभर त्यांचं हे व्याख्यान चालू होतं. त्यांना कुठलीही घाई नव्हती. कुठलीही मालिका त्यांना बघायची नव्हती. मलाही नव्हती. त्यांना एकच ध्यास होता. त्यांना मला उपनिषदात काय आहे हे समजावं हा ध्यास होता. ताओ समजून घेताना आपण ह्या देशात काय विचार केला आहे हे मला नीट समजावं हा त्यांचा उद्देश होता. ज्ञानमयी वातावरण सर्वत्र होतं. पुस्तकाची दुकानं, माझ्या काकांसारखी माणसं हे ज्ञानाचं, विचारांचं वातावरण टिकवून ठेवत होती. 

माझे काका आता ९४ वर्षांचे आहेत. कॅफे डिलाइट पडून पंचवीस पेक्षा जास्त वर्ष झाली. आता मॅनिजही नाही. इन्टरनॅशनलच्या पायरीवर सध्या कुणी दिसतही नाही. पुस्तकांच्या सुंदर दुकानांची पवित्र जागा आता कपड्यांच्या किंवा आभुषणांच्या दुकानांनी घेणं सुरु झालं आहे. 

फोर्टमधलं स्ट्रॅन्ड, के सी कॉलेज जवळचं अॉक्सफर्ड, डेक्कनवरचंच पॉप्युलर अशी आणखी काही ठिकाणं. जिज्ञासेच्या भरतीच्या काळात ह्या सर्वांनी भरपूर ईंधन पुरवलं. अजूनही पुरवताहेत पण परवा मॅनिज बंद झाल्याचं कानावर आलं आणि ह्या सर्व आठवणी ऊफाळून आल्या. 

सध्या मी पुस्तकाच्या दुकानात जात नाही असं नाही. अवश्य जातो, पण मला पूर्वीसारखं वाटत नाही. पुस्तकाची दुकानं निश्चितच कात टाकताना दिसत आहेत. मोठमोठ्या मॉलमध्ये आकर्षक मांडणी करून ही दुकानं सजलेली आहेत. शेजारी घड्याळाचं दुकान आहे. पलीकडे कपड्याचं आहे.  तिथं जगातले उत्तमोत्तम ब्रॅन्ड्स आहेत. ह्याच दुकानात डिव्हीडिज, संगीताच्या कॅसेट्स विकायला आहेत. ह्या दुकानात पुस्तकं पहात असताना स्वत:चा विचार स्वत:ला ऐकता येणार नाही इतक्या मोठ्या आवाजात संगीत लावलेलं आहे. त्यातूनच तुम्हाला तुमचं पुस्तक शोधायचं आहे. ह्या आठवड्यातील सर्वाधीक खपाची पुस्तकं, टॉप टेन अशा वेगवेगळ्या याद्या उपलब्ध आहेत. चारीबाजूनी मारा चालू आहे. पुस्तकांची माहिती देणारी संकेत-स्थळं आहेत. त्या पुस्तकांमधील काही भाग तुम्हाला सहज पहाताही येतो. मग ते पुस्तक घेणं योग्य की अयोग्य हेही ठरवता येतं. माहितीच्या महाजालावर - Internet - ही नवनवी पुस्तकं परदेशात प्रकाशीत झाली की लगेचच इथे उपलब्ध आहेत. ती तुमच्याकडे यायला जरासुद्धा वेळ लागत नाही. एका क्लीकवर ती तुमच्या पॅडवर किंवा फोनवर उतरत आहेत, पण इतकं असलं तरी सध्या कॅफे डिलाईट नाही, तिथली रसरसती चर्चा नाही, उपनिषदांमध्ये काय सांगितलंय हे सांगण्यासाठी दोन्ही हातात पिशव्या असल्या तरी तासभर उभे रहाणारे काका नाहीत. 

प्रत्येक माणसाला एक पुस्तकाचं दुकान असायला हवं. जिथं तो बागडू शकतो. फेरफटका मारू शकतो. माणूस काय विचार करतो आहे ते तो समजून घेऊ शकतो. स्वत:ला शोधू शकतो. माणसाला ह्या दुकानाबरोबरच एक कॅफे डिलाईटही आवश्यक आहे. त्यात भांडणारे मित्र हवेत. रोज सतत काही ना काही नवं जुनं कानावर पडायला हवं. म्हणून माणसाला फक्त पुस्तकाचं दुकान असायला हवं असं नाही तर त्याला कॅफे डिलाईटही हवं आणि तासभर उभं राहून उपनिषद सांगणारे काकाही हवेत. 

सध्या कधीही डेक्कनवरून चाललो की जिथं मला अॅलिन्स्की भेटला त्या पायरीवर हातात प्लॅस्टीकची चित्रं घेऊन उभी असलेले विक्रेते दिसतात. तिथं बघण्याचं मी मुद्ाम टाळतो.. मॅनिजचं पण तसंच आहे.... ते बंद झाल्यापासून मी अजून त्या भागात गेलेलोच नाही... ते बंद मॅनिज मला मुळीच पहायचं नाही.

अनिल शिदोरे